W zapustny wtorek dawniej był zwyczaj, by karnawał pożegnać „popielcowym kazaniem”. Jeden z uczestników zabawy przebierał się za księdza i wygłaszał przemowę pełną dowcipnych historyjek i aluzji zrozumiałych tylko dla uczestników zabawy. W tej przemowie nie wolno było obrażać uczuć religijnych. Po takim kazaniu „zabijano grajka”, a zebrani witali post. Gdy o północy rozdzwaniały się kościelne dzwony milkła muzyka, gasły światła, a na stole pojawiały się śledzie, jajka oraz mleko. Następnie zgodnie z tradycją rano w środę popielcową w karczmie u belki wieszano garnek z popiołem, by każdy wchodzący był nim obsypany.

Środa Popielcowa, zwana po staropolsku wstępną środą rozpoczyna czas oczekiwania na Wielkanoc. Obrzęd posypania głów popiołem ma miejsce w czasie liturgii słowa po homilii. Tradycja ta zastępuje akt pokutny. W czasie obrzędu księża posypując głowy wiernych wymawiają symboliczne słowa: „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię” lub „Pamiętaj, że jesteś prochem i w proch się obrócisz”. Ma to przypominać o przemijalności naszego życia i o tym, że wszyscy jesteśmy śmiertelnikami. Popiół używany w Środę Popielcową zawsze pochodzi ze spalonych palm wielkanocnych poświęconych w poprzednim roku. 

Zwyczaj posypywania głów popiołem został wprowadzony do liturgii kościoła około VIII w. i początkowo przeznaczony był tylko dla osób publicznie odprawiających pokutę. W XI w. ceremonia posypywania głowy popiołem została powszechnie przyjęta i stosowna wobec wszystkich wiernych. W wierzeniach ludowych taki popiół miał różnorakie właściwości lecznicze. Dawniej do kapłana podchodził tylko senior rodziny, któremu posypywano głowę oraz wsypywano popiół w modlitewnik, którym po przyjściu do domu w uroczysty sposób posypywał głowy reszcie domowników, czyli „dawał popielec”.

W Środę Popielcową obowiązuje wstrzemięźliwość od potraw mięsnych oraz post ścisły. Dań mięsnych nie powinny spożywać wszystkie osoby po ukończeniu czternastego roku życia. Post ścisły w Środę Popielcową obowiązuje natomiast ludzi między osiemnastym, a sześćdziesiątym rokiem życia. W tym dniu można zjeść trzy posiłki, w tym dwa lekkie oraz jeden do syta. 

Z Popielcem wiążą się także różne zwyczaje. Tego dnia dawniej, zwłaszcza na wsi i w małych miasteczkach, popularna była zabawa o nazwie kłoda popielcowa. Polegała ona na tym, że kawalerów oraz panny na wydaniu przywiązywano do kłody. Z ciężarem na plecach przybywali do karczmy, w której wykupywali się wódką. Powszechne były także tańce kobiet, które gromadziły się w karczmach na tzw. popłuczynach. Innym popielcowym zwyczajem było także obnoszenie po wsi garnka z żurem, a w domach i karczmach wieszano śledzia lub jego szkielet. 

Ciekawe zwyczaje popielcowe panowały także na podlaskich wsiach. Zgodnie z tradycją w Środę Popielcową kobiety bawiły się skacząc na tzw. wysoki len, czyli urodzaj, a na ulicy młode, niezamężne dziewczyny zaprzęgano do tzw. pnia z przyczepionym z tyłu szkieletem śledzia jako karę za to, że zwlekają z zamążpójściem. Na Białostocczyźnie wszystkie gospodynie domowe starannie myły wszystkie naczynia tak, aby nie pozostał na nich nawet ślad tłuszczu po potrawach gotowanych z mięsa. Chleb tego dnia smarowano tylko powidłami bez dodatku masła. Jedynym tłuszczem, który można było używać w czasie postu była oliwa lub olej, a kobiety wypalały patelnie i narzędzia kuchenne, by nie pozostał na nich nawet gram zwierzęcego tłuszczu. W miarę jak upływał dzień Popielca, kończono wszystkie zabawy i tańce - dla wiernych rozpoczynał się czas wielkopostnej zadumy. 

Jedni idą zwiesiwszy do kościołów głowy, którym w komży ksiądz sypie popiół temi słowy: Pamiętaj to, żeś z prochu powstał…